Służebność drogi koniecznej
Podstawową przesłanką ustanowienia służebności drogi koniecznej jest bark dostępu nieruchomości do drogi publicznej. Za drogę publiczną uważać przy tym należy drogę zaliczaną na podstawie ustawy z 1985 r. o drogach publicznych do jednej z kategorii dróg, z której może korzystać każdy, zgodnie z jej przeznaczeniem, z ograniczeniami i wyjątkami określonymi w tej ustawie lub innych przepisach szczególnych (drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne).
Przyczyna braku dostępu do drogi publicznej lub budynków gospodarskich może mieć różne podłoże. Może ona tkwić w niewłaściwej konfiguracji gruntów. Inną przyczyną może być dokonanie podziału nieruchomości na mniejsze działki z naruszeniem art. 93 ust. 3 u.g.n. Instytucja służebności drogi koniecznej najczęściej znajduje zastosowanie w przypadku działów spadku, zniesienia współwłasności, podziału majątku wspólnego małżonków oraz zbycia części nieruchomości.
Zakup działki bez dostępu do drogi publicznej może narazić właściciela nieruchomości na wieloletni proces sądowy. Brak dostępu do drogi publicznej uniemożliwia otrzymanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także decyzji w sprawie pozwolenia na budowę.
Badając stan prawny nieruchomości, konieczna jest więc weryfikacja, czy przedmiotowa nieruchomość posiada dostęp do drogi publicznej.
Jeżeli odpowiedź jest pozytywna, należy zweryfikować, czy posiadany dostęp do drogi publicznej jest odpowiedni. Jeżeli zaś odpowiedź jest negatywna, to należy sprawdzić, czy stan prawny jest uregulowany, a przede wszystkim czy ustanowiono służebność drogi koniecznej, na jakich warunkach oraz czy służebność nie wygasła.
Służebność drogi koniecznej można ustanowić, jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do niej budynków gospodarskich. W tej sytuacji właściciel takiej nieruchomości może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia potrzebnej służebności drogowej.
Służebność drogi koniecznej można ustanowić, gdy nieruchomość nie ma w ogóle dostępu do drogi, ale możliwa jest również sytuacja, w której nieruchomość ma dostęp do drogi publicznej, lecz ten dostęp jest nieodpowiedni. Nieodpowiedni dostęp to na przykład taki, gdy nieruchomość graniczny bezpośrednio a autostradą, zaś przepisy nie pozwalają ze względów bezpieczeństwa na wjechanie na autostradę w dowolnym miejscu. O tym, czy istniejący dostęp jest odpowiedni, decydują więc okoliczności konkretnej sprawy.
Przeprowadzenie drogi koniecznej musi uwzględniać potrzeby nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej, lecz jednocześnie przeprowadzenie powinno nastąpić z jak najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Ponadto przeprowadzenie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
Jak powstaje służebność drogi koniecznej?
Źródłem powstania służebności może być:
- umowa,
- orzeczenie sądu,
- decyzja administracyjna,
- zasiedzenie.
Podstawowym zdarzeniem prawnym, w wyniku którego powstaje służebność jest umowa zawierana pomiędzy właścicielem nieruchomości, która ma zostać obciążona prawem służebności drogi koniecznej oraz nabywcą tego prawa. Niezbędnym elementem takiej umowy jest oświadczenie właściciela nieruchomości obciążonej o ustanowieniu służebności. Oświadczenie to musi być sporządzone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności.
Innym sposobem ustanowienia służebności jest postępowanie sądowe. Ma ono zastosowanie najczęściej w przypadku braku zgody na ustanowienie służebności w trybie umownym. W toku postępowania sąd bada przesłanki roszczenia oraz ostatecznie rozstrzyga o zasadności ustanowienia służebności na podstawie opinii biegłego. W orzeczeniu sąd określa szczegółowy opis przebiegu drogi oraz wynagrodzenie należne właścicielom nieruchomości obciążonych.
W przypadku gdy nieodpowiedni dostęp do drogi publicznej powstał w wyniku wywłaszczenia, służebność może zostać określona w decyzji wywłaszczeniowej.
Nabycie prawa służebności drogi koniecznej w wyniku zasiedzenia następuje po 20 latach, gdy nastąpiło w dobrej wierze oraz po 30 latach, gdy nastąpiło w złej wierze.
Jak ustala się wartość wynagrodzenia?
Zgodnie z art. 145 KC ustanowienie służebności drogi koniecznej następuje za wynagrodzeniem. Wynagrodzenie jest ceną za prawo korzystania z drogi koniecznej, a nie odszkodowaniem. Obok wynagrodzenia jednorazowego dopuszczalne jest także ustalenie wynagrodzenia w formie świadczeń okresowych.
W przypadku, gdy roszczenie o ustanowienie służebności oparte jest o postępowanie sądowe, wartość wynagrodzenia jest ustalana przez rzeczoznawcę majątkowego zgodnie z następującymi zasadami:
- Jeżeli na rynku lokalnym zaobserwowano transakcje ustanowienia lub znoszenia albo zmiany treści służebności wartość można określić na podstawie analizy umów notarialnych oraz orzeczeń sądowych, z uwzględnieniem elementów cenotwórczych wpływających na wartość porównywanych nieruchomości i praw.
- Wartość służebności można określić jako różnicę pomiędzy wartością rynkową nieruchomości bez ustanowionej służebności i wartością rynkową nieruchomości z ustanowioną służebnością.
- W przypadku, gdy nieruchomość drogowa nie wpływa na zmianę walorów użytkowych nieruchomości, wartość tej służebności stanowić może iloczyn powierzchni wykorzystywanego gruntu i wartości rynkowej jednostki powierzchni gruntu nieruchomości obciążonej, z uwzględnieniem innych elementów mających wpływ na wartość wycenianego prawa.
Służebność drogi koniecznej samoistnie wygasa, gdy:
- ustanowiona służebność drogi koniecznej stała się zbędna (np. gdy uprawniony do korzystania z drogi koniecznej uzyskał dostęp do drogi publicznej poprzez wybudowanie drogi gminnej),
- stan prawny ujęty w księdze wieczystej jest niezgodny ze stanem rzeczywistym.